Nikola Vaptzarov: poeta, obreiro e comunista

 

Nikola Yonkov Vaptzarov nace en 1909 en Bansko (Bulgaria), aos pes das montañas de Pirin onde combatera e caera, 33 anos antes, o seu admirado Jristo Botev, o poeta nacional búlgaro que glosara o valor dos seus camaradas jaiduts na súa loita contra o iatagán osmanlí. Cando morre en combate o seu xefe guerrilleiro, Jadshi Dimiter, Botev escribe: 

A noite cae, nace a lúa

Estrela cobren o firmamento,

rumorea o bosque, sopra o vento,

a vella serra a súa xesta canta.

Literatura comprometida da que bebe Vaptzarov. Para alén de Botev, le a Vazov e Yavorov, despois ao militante Smirnenski, e co tempo descubre os novos ventos de cambio que chegan do leste: Gorki e Maiakovski. 

Sendo adolescente, e a coincidir co levantamento obreiro de setembro de 1923, organiza cos compañeiros do liceo un círculo clandestino onde len as obras de Marx e Engels. No Colexio Naval de Varna accede aos escritos de Lenin, ficando impresionado especialmente por O Estado e a revolución. En 1923 realiza o exame final no Colexio Naval e no seu discurso durante a cerimonia de gradación deixa ver as súas arelas de cambio:

Como poderíamos ser como vostede se somos fillos dunha época completamente distinta, cunha cosmovisión completamente distinta?

En rematando os estudos, e por non contaren con cartos nin a familia nin el, enrólase nun navío de vapor. E cántalle ao compañeiro de faena, ao vello fogueiro con pulmóns carcomido pola tuberculose, quen “no cesto carbón levaba, coque por noite doce horas paleaba”. Cántalle aos obreiros en xeral, “seres desprezados e esgotados, con mans de creadores e bocas esfameadas”, ao traballo do proletario nunha fábrica en que “a dura vida o ata sen piedade con fortes sogas”, e que o afoga “co mofo envelenado da súa vella ferruxe”.  Onde “o ceo, como un casco de aceiro, entorpece o impulso, anulándoo”, mentres que nas profundidades “se axita o mar escuro dos homes”.

Pouco despois comeza a traballar nunha fábrica de papel en Kocherinov, onde traballan 300 obreiros. Ese ano, 1932, enceta a súa militancia no Partido, levando a cabo tarefas organizativas na súa rexión natal de Pirin. 

Despedido polas súas actividades revolucionarias, traballa un tempo nun muíño e noutros traballos eventuais, até dedicarse ao cento por cen ao Partido e á literatura.

… pasei

por fume

por lubricantes

e máquinas,

por xugos e pesares.

Por todos os sitios onde loitan

polo pan

pasei.

Relata os seus días na fábrica “con ceo enferruxado e baixo”, onde “a vida pesa” e “os días –porcas oxidadas- apertan a alma”.

Emporiso, non estamos diante do desprezo do escritor burgués ao mundo fabril. É á fábrica capitalista, por explotadora, a quen Vaptzarov ataca. Non en van, non outro poema bota man da fábrica como imaxe simbólica do vermello futuro socialista:

Construiremos unha fábrica,

inmensa fábrica

con recios muros

de formigón!

Homes e mulleres,

pobo,

construiremos unha fábrica

para a vida.

Os nenos morren

en velenoso fedor,

sen sol,

en sufocantes casuchas.

O mundo é prisión.

Homes e mulleres,

pobo,

nin un paso atrás!

Construiremos unha fábrica

para a vida.

Fica claro que estamos ante un creador de poesía revolucionaria, social, de combate ou, como a definía o Nobel italiano Salvatore Quasimodo, poesía do documento. Independentemente de como cada un quixer chamala, a poesía de Vaptzarov fuxe de ser a expresión dunha sutileza intelixente, senón que é espada afiada en combate contra o escurantismo, a explotación e o sufrimento humanos.

Radicalmente oposto a ese poeta francés, Théophile Gautier, que declaraba que o seu respecto pola poesía medraba proporcionalmente ao afastamento desta do social e o comprometido, o noso poeta obreiro vive entre o pobo, é Pobo, participa da súa loita pola liberdade e polo pan, inspírase bebendo do máis auténtico da vida, da rúa, dos campos sementados, da fábrica, porque ten fe nun maña de xustiza, forzado por mans calosas, luxadas pola graxa das máquinas. 

Como pasa con Hikmet ou Bronevski, o verso de Vaptzarov non é magoante, senón militante, non é predicador, senón obreiro, non é contemplador, senón de combate.

E levo no corazón novo

a inqueda bandeira

e o ímpeto eterno

de todos sen pan e fogar.

É o poeta que anuncia a tormenta. O poeta obreiro portador das ideas do Partido de Dimitrov e Kolarov. Inimiga de formalismos e coa forza que se adquire na vida do revolucionario comunista, co combatente antifascista, a poesía fala:

... das penas,

do sangue negro que bebe a terra,

das cancións dos escravos,

dos seus medos

que estremecen os campos.

A diferenza dos heroes clásicos, o de Bansko é un heroe real, de carne e óso, un heroe da clase obreira que se inmola facendo Historia. Unha Historia á que lle fala sen complexos, de ti a ti:

Polos nosos sufrimentos

acumulados por séculos

nos teus enormes volumes

non pedimos recompensa.

Ás xentes do futuro

que collerán o noso posto

conte simplemente a historia:

loitaron con valentía.

En 1940 sae do prelo o seu único volume publicado. O seu título representa toda unha declaración de intencións: Cancións do motor. Nel late a vida do proletariado búlgaro, coas súas penas e esperanzas. Os seus versos emiten o son das engrenaxes a as toses tísicas dos que todo o fan.  Versos desde a clase obreira para a clase obreira; unha filosofía poética que insta seguir ao resto de poetas:

Mais cantos de nós

escribiron cancións

a este obreiro descoñecido...?

Cantos de nós

escribiron cancións?

Pregúntovos:

Quen escribiu?

Por iso o pobo

trátanos de “vostede”;

non nos sente nin propios

nin veciños.

Cando en 1941 os capitalistas alemáns invaden Bulgaria, coa colaboración dos seus irmáns de clase búlgaros, representados polo monarca fantoche búlgaro, Boris, os comunistas fan un chamamento á loita armada. En setembro dese ano, o Comité Central desígnao colaborador da Comisión Militar. Ás ordes do coronel comunista Tzviatko Radoinov, organiza o abastecemento dos grupos de combate e da guerrilla con armas e explosivos. Tamén é responsábel dos contactos da Comisión co interior do país.

O 4 de marzo de 1942 é arrestado no seu domicilio na rúa Anguel Kanchez, número 37, e levado á Dirección da Policía. Durante catro meses é torturado sen piedade: golpeado até perder o sentido, pendurado dos pes, queimado con descargas eléctricas... Mais non se dobrega e inclusive ten azos pra escribir a primeira estrofa do que será o seu último poema, “A loita é cruel e implacábel”:

A loita é cruel é implacábel,

a loita, como din, é épica.

Eu caín. Suplirame outro, e... é todo.

Que importa aquí a persoa?

En xullo ten lugar o xuízo contra Vaptzarov e cinco comunistas máis. O seu comportamento neste proceso é un exemplo de valor e compromiso. Estas foron as súas palabras:

Todo o que fixeron os demais, fixérono a petición miña, sen se decataren de que participaban nunha conspiración. Aproveiteime das miñas relacións persoais e literarias con estas persoas, encomendándolles traballos que eles cumprían coa convicción de estar facéndome só un favor persoal. Do punta de vista da lei de vostedes, son completamente inocentes e deben ser xustificados. Toda a responsabilidade é miña [...] A miña actividade clandestina ía dirixida unicamente contra as tropas alemás no noso país, contra os fascistas e os seus axudantes búlgaros Por esta actividade vostedes poden condenarme como quixeren. Actuei con plena consciencia de que servía a miña patria. Non me arrepinto de nada. Non lle pido clemencia a ninguén.

 O 23 de xullo de 1942, ás 9 da mañá, o presidente do tribunal sipaio pronuncia as penas de morte dos acusados. Ás 2 da tarde, Vaptzarov remata a segunda estrofa do seu derradeiro poema:

Fusilamento e despois... vermes.

É tan simple e lóxico.

Mais na tempestade estaremos outra vez contigo,

pobo meu, porque te quixemos.

No serán, case noite, nos túneles do campo de tiro da Escola para Oficiais de Reserva, a sección penal executa a Anton Ivanov, Anton Popov, Atanas Romanov, Gueorgui Minchev, Petar Bogdanov e Nikola Vaptzarov. Mais xusto antes dos disparos, os condenados comezan a entoar unha canción do poeta Jristo Botev:

Quen loitando pola liberdade cae,

ese non morre...

«Calen!», berra furioso un oficial búlgaro. Mais os seis comunistas continúan:

... chórano ceo e terra,

plantas e feras.

E nos seus cantos os vates lóano.

E o estrondo dos disparos fai o silencio.

Nikola Vaptzarov engrosa unha moi extensa lista de escritores asasinados pola reacción: Jristo Botev, Gueo Milev, Julius Fucik, Miklós Radnóti, Peyo Yavorov, Pablo de la Torriente, Arkadi Gaidar, Miguel Hernández, Musa Dzhalil, Urbano Rodríguez, Rafael Fernández Casas... O listado é interminábel. Eles, como dixera Vaptzarov, non escribiron con tinta, senón con sangue.

Para min está claro como amencera:

que coas nosas cabezas racharemos os xeos.

E o sol no horizonte

escuro,

si, o noso luminoso

sol,

resplandecerá.